Są to różnorodne sposoby nauczania funkcjonujące w różnych krajach niezależnie od systemów państwowych:
* learning by doing Johna Deweya;
* "szkoła pracy" ( Arbeitsschule ) Georga Kerschensteinera (1854 - 1932)
* "szkoła aktywna" ( l` école active) Adolph`ea Ferriere`a (1879 - 1960)
* "szkoła pracy produkcyjnej" ( trudowaja szkoła) Pawła Błońskiego (1884 - 1941)
* "szkoła twórcza" Henryka Rowida (1877 - 1944)
* koncepcja `planu daltońskiego` Helen Parkhurst (1887 - 1959)
* "metoda projektów" ( the project metod of teaching ) Williama Hearda Kilpatricka (1871 - 1965) i Johna Alforda Stevensona;
* "uczenie się pod kierunkiem" ( supervised study) Alfreda Lawrance`a Hall - Questa
* "metoda winnetkowska" Carltona Washburne'a (1889 - 1968) "przystosowania szkoły do dziecka"
* różne odmiany tzw. "nauki całościowej" i "nauczania łącznego" (Gesammtunterricht) np. Karla Linkego (1884 - 1938)
* metoda swobodnego wychowania przedszkolnego w "domach dziecięcych" ( casa del bambini) Marii Montessori (1870 - 1952)
* metoda "ośrodków zainteresowań" - ( centrem de d`intérets) Owidiusza Decroly`ego (1871 - 1932)
koncepcja "swobodnej szkoły ludowej" według "planu jenajskiego" Petera Petersena (1884 - 1952)
* system mannheimski, tj. "organizowania szkół na podstawie wrodzonych uzdolnień dzieci" Jozefa Antona Sickingera (1858 - 1930)
* różne odmiany nauczania w ciągach równoległych, nauczanie egzemplaryczne, nauczanie problemowe, nauczanie grupowe, nauczanie kompleksowe, metoda "nowych technik dydaktycznych" Celestina Freineta ( 1896 - 1966), czy nieco późniejszy, rozwijany już po ostatniej wojnie światowej system "mi-temps" ( połowę czasu na naukę, połowę na wychowanie fizyczne i sport ) Maxa Fourastiera
* "republiki dziecięce" ( little commonwealth) Homera Tyrella Lane`a (1986 - 1925)
* ciągle aktualny system skautingu lorda Roberta Stephensona Smitha Baden - Powella (1857 - 1941), który to system stał się wzorem dla harcerstwa polskiego;
* skrajnie antyautorytarny system swobodnego samorządnego samowychowania młodzieży w szkole i zakładzie Alexandra Sutherlanda Neilla (1883 - 1973) w Summerhill
* system wychowania kolektywnego w komunach pracy Antoniego Makarenki (1888 - 1939)
* system "pedagogii serca" ( sierdce oddaju dietiam) Wasyla Suchomlińskiego (1918 - 1970)
* nastawiony na "naprawę świata" w duchu racjonalnego, pokojowego i liberalnego urządzenia życia przeciw wszelkiej nietolerancji i fanatyzmowi - system swobodnego wychowania realizowany przez Bertranda Russela (1872 - 1970) wraz z żoną - w jego szkole - internacie Beacon Hill;
* system wychowawczy oparty na antropozofii ("ludzkich siłach duchowych") Rudolfa Steinera (1861 - 1925) w zapoczątkowanych przez niego tzw. "wolnych szkołach waldorfskich" (Waldorf - Schulen), rozwijanych w świecie do dziś